کهن آیین‌های عاشورایی بوشهر

 

سینه‌زنی سنتی مردان و مراسم سنج و دمام آن آیینی شناخته شده است که در اقامه عزای سالار شهیدان برپا می‌شود.

در فاصله صبح تاسوعا تا شب شام غریبان آیین‌های گسترده‌ای در سوگواری سالار شهیدان در سراسر استان بوشهر اجرا می‌شود که برخی از این آیین‌ها قدمتی چند صد ساله دارد.

 

یکی از مراسم سنتی و مذهبی اهالی بوشهر علم گردانی در روز‌های تاسوعا و عاشوراست. این مراسم در قدیم بسیار باشکوه و با جمعیت فراوان انجام می‌گرفت و هم اکنون نیز در بعضی از محلات شهرستان‌ها و روستا‌های استان اجرا می‌شود.

مراسم علم گردانی با حضور جمعیت عزادار، همراه با دسته دمام زن، علمداران و گروهی از زنان که مختک (گهواره) سبز پوشی را به عنوان گهواره حضرت علی اصغر بر روی سر حمل می‌کنند اجرا می‌شود.

دمام زنان پیشاپیش، علمداران به دنبال، سینه زنان در پی آنان و گهواره داران و یا حمل کنندگان مختک حضرت علی اصغر در آخر.

یکی از علم‌ها به عنوان علم اصلی و پیشرو توسط یکی از مردان حمل می‌شود و سایر علمداران در طرفین و به دنبال او حرکت می‌کنند.

حرکت گروه صبح روز تاسوعا یا عاشورا انجام می‌شود و یکی از نوحه خوانان به سر خوانی پرداخته و سایرین نیز او را همراهی کرده ویکی از بند‌های نوجه را در پایان هر بیت نوحه خوان تکرار می‌کنند.

همزمان با علم گردانی درب همه حیاط‌ها باز است و اهل خانه خود را برای استقبال و پذیرایی از علمداران آماده می‌کنند.

علم بزرگ پس از ورود به حیاط در محلی که برای آن فرشی انداخته اند مستقر شده و نوحه خوانان همراه با علمداران به دور آن می‌چرخند و نوحه سرایی می‌کنند.

 

 

اوج عزاداری بوشهری‌ها در شب عاشورا اتفاق می‌افتد. بوشهری‌ها اعتقاد دارند که مبادا در هنگام شهادت امام حسین (ع) و یارانش در خواب بمانند. بر این اساس با برگزاری مراسم عزاداری صبحدم که یکی از آئین‌های سنتی استان است با خواندن نوحه‌ای ویژه از آفتاب می‌خواهند تا طلوع نکند که مبادا با برآمدنش امام حسین (ع) قربانی شود.

این آیین به یاد وداع جانسوز سید و سالار شهیدان دشت کربلا با اهل بیت رسول خدا در بامدادان روز عاشورا برگزار می‌شود.

در این آیین عزاداران بوشهری با نوای "‌ای صبحدم یک دم مدم، یک امشبی بهر خدا، تا کشته نگردد حسین، اندر زمین کربلا" سینه زنان به گرد منبر می‌چرخند و این نوا را با سوز و آه نجوا می‌کنند.

آیین صبحدم خوانی یکی از رسوم ماندگار در استان بوشهر است که در کمتر شهری از کشور اجرا می‌شود.

 

شکل صحیح هیا مظلوم بدین گونه است که هفت تا ۹ نفر به اصطلاح سر (جلو) می‌ایستند و باقی افراد به شکل معمولاً برابر، تقسیم و پشت سر آخرین نفر در سمت راست و آخرین نفر در سمت چپ قرار گرفته و همانند قطار یک ردیف را تشکیل می‌دهند، دست‌های‌شان را به صورت کشیده پشت کمر یکدیگر زنجیروار می‌گذارند و مسافتی را طی می‌کنند.

نحوه انجام آیین هیا مظلوم به این صورت است که افراد با گرفتن کمر فرد جلو یک صف تشکیل می‌دهند و به نرمی قدم برداشته و به جلو می‌روند. در این مراسم عزاداری، گروه پس از طی مسافتی ایستاده و دایره وار و خمیده به سمت مرکز، با ریتم یزله شروع به سینه زنی می‌کنند. این آیین سنتی بوشهری در روز‌های نهم و دهم محرم در پایان سینه زنی سنتی برگزار می‌شود.

 

عزاداری ایستاده زنان بوشهری با قدمتی طولانی بسیار شورآفرین و منحصر به فرد است.

این آیین مذهبی زنان بوشهری با بستن گهواره شیرخواره امام حسین (ع) به آرامی و با خواندن آواز معروف لالایی آغاز می‌شود. زنان با نوای "اصغر بیا خوابت کنم در گهواره نازت کنم،‌ای اصغر صغیر من، طفل نخورده شیره من" گهواره علی اصغر را با پارچه‌های رنگی می‌بندند.

پس از ذکر‌ها و آواز‌های سوگواری، نوحه‌خوانی آغاز می‌شود در نوحه‌خوانی نخست زن‌ها به صورت نشسته در حالی که با یک دست بر پا و با دست دیگر بر سینه خود می‌کوبند در جواب نوحه‌های سرخوان همخوانی می‌کنند. پس از گذشت حدود نیم ساعت نوحه‌خوانی به صورت نشسته، به دستور سرخوان عزاداری وارد مرحله تازه‌ای می‌شود.

در ادامه زنان سوگوار امام حسین و اهل بیت بزرگوارش به عزای "سرپایی" می‌ایستند؛ ثابت به دور گهواره علی اصغر حلقه می‌زنند سرخوان پس از خواندن واحد با خواندن نوحه‌هایی با ریتم تندتر و موضوع مهیج‌تر، به تدریج مراسم را به اوج می‌رساند تا جایی که بعضی از عزاداران هنگام سینه‌زنی با چپ و راست کردن شانه‌های خود حالت خلسه به خود می‌گیرند.

عزاداری سرپایی زنان بوشهر حداکثر نیم ساعت و گاهی ۴۵ دقیقه، به طول می‌انجامد و سرانجام با خواندن آخرین نوحه که به طور معمول نوحه‌ای با مطلع " الوداع‌ای خواهرانم الوداع" مراسم به پایان می‌رسد.