فکرشهر: جزیره گوام چهل برابر بیش از جزایر اطرافش عنکبوت دارد و جمعیت انبوهی از مارهای مهاجم پرخور تمام جنگلهای جزیره را خالی از پرنده کردهاند.
به گزارش فکرشهر از بی بی سی، پنج سال پیش، هالدر راجرز در یک مهمانی در جزیره گوام شرکت کرد، لکه زمردین سبزرنگ درخشانی که در غرب اقیانوس آرام قرار دارد و حدود ۲۴۹۲ کیلومتر با فیلیپین فاصله دارد. چیزی نگذشت که با حضور مهمانی ناخوانده جشن بههم خورد.
آخر شب بود و در ادامه مراسم شام خوکی روی آتش بریان میکردند. آتش کمکم فرو نشست، اما هنوز گرم بود. همه در حال قدم زدن و گپوگفتگو بودند.
وقتی به کنار آتش بازگشتند موجود قهوهای رنگی دورتادور خوک بریان حلقه زده بود، موجودی درخشان و پولکدار با چشمهایی با شکاف عمودی و دهانی باز و گشوده و خندان. این موجود قطعههایی از گوشت خوک را کند و بلعید و به آهستگی در بدن زردرنگ و منبسطشده خود فرو داد.
راجرز، استاد دپارتمان حفاظت از شیلات و حیاتوحش دانشگاه ویرجینیا در آمریکا که بیش از ۲۲ سال است در زمینه اکولوژی و محیطزیست جزیره گوآم پژوهش میکند میگوید: «البته یک خوک ۲۰۰ کیلویی نبود، اما آنقدر بزرگ بود که در یک مهمانی بزرگ بریان شود».
مارهای درختی قهوهای به راحتی حیواناتی را میخورند که قبلاً مردهاند - عادتی غیرمعمول برای مارها که عمدتاً فقط طعمههایی را میخورند که خودشان کشتهاند
این مهمان که بیرعایت هیچ آدابی به مهمانی آمده بود یک مار درختی قهوهای بود. گونه بیگانه و مهاجمی که گمان میرود به طور ناخواسته و شاید در بار کشتیها در حدود سال ۱۹۴۰ وارد طبیعت گوآم شده است.
پیش از آن انبوهی از پرندگان محلی از زندگی دلپذیر خود در جنگلهای آهکی خیالانگیز جزیره لذت میبردند. فقط با گذشت چهار دهه از پیدا شدن اولین مار در جزیره این شکارچیان حریص تمام جنگل را خالی از پرندگان کردهاند.
از ۱۲ گونه پرنده ۱۰ گونه به طور کامل در جزیره منقرض شده است و دو گونه دیگر فقط در غارهای دور از دسترس و مناطق روستایی دورافتاده زندگی میکنند.
حالا که اجتماع پرندگان جزیره کمابیش به طور کامل نابود شده است جمعیت حدود دو میلیونی مارهای جزیره (هیچکس بهراستی نمیداند چند مار در جزیره زندگی میکند) هر چه پیدا میکنند میخورند از جمله موشها، موشهای حشرهخوار، مارمولکها و در این مورد باقیمانده خوراک انسانها.
هنری پولاک، مدیر سازمان حفاظت از دشتهای جنوبی، سازمانی مردمنهاد در کلرادو که پیش از این درباره محیطزیست گوآم مطالعه میکرده است میگوید: «مارها واقعاً همهچیز را میخورند حتی همدیگر را هم میخورند».
با هجوم مارهای حریص و جنگلهایی بهکلی بدون نغمه مهرآمیز پرندگان و صدای جانوران دیگر که به گوش میرسید گوام تبدیل به یکی از شناختهشدهترین فاجعههای زیستمحیطی کره زمین شده است.
پیامدهای هجوم مارها به جزیره فراتر از سکوت وهمناک جنگلهای بدون پرنده است. در این وضعیت شاهد یک آزمایش تکاملی هستیم. یکی از موجوداتی که از این وضعیت بهرهمند میشود هشت پا و چندین چشم دارد و خوش اقبال است که در جزیرهای زندگی میکند که منقارهای تیز و گرسنه تبدیل به خاطرهای دور شدهاند.
شبکهای از تارهای عنکبوت
راجرز هراسی از عنکبوت ندارد وهمین کمکش میکند.
در بیشتر جزایر ماریانا در فصل بارانی عنکبوتهای کمی دیده میشوند، اما وقتی هوا گرم و خشک میشود تعدادشان ناگهان افزایش پیدا میکند.
اما در گوام چنین نیست. جنگلهای آهکی این جزیره برای همه افرادی که دچار عنکبوتهراسی هستند کابوسی همیشگی است. رشتههای درهم پیچیده تارهای نقرهای تا مسافت طولانی امتداد دارند و هر قدم که بر میداری تار عنکبوت دیگری است که میزبان پشمالوی آن منتظرت است.
عنکبوتها غولپیکر، با شکم زردرنگ به عنکبوت موز یا عنکبوتهای سرگردان برزیلی مشهورند و تارهایی طلایی رنگ مانند بقیه عنکبوتها میتنند. عنکبوتهای خرچنگی بزرگ به اندازه کف دست انسان هستند و عنکبوتهای گردباف تارهای ابریشمین بزرگ خود را در فاصله میان درختان میتنند.
راجرز تارهای عنکبوت آخری را نوعی «مجتمع مسکونی» میداند، چون هر تار عنکبوت مثل یک آپارتمان مسکونی برای این موجودات هشتپاست. در هر کدام از تارها صدها چشم درخشان وجود دارد که به دهها عنکبوت که در تار زندگی میکنند تعلق دارد. «در چنین مجتمع عظیمی ممکن است چندین عنکبوت ماده در مراحل مختلف عمر خود زندگی کند و چندین عنکبوت نر در اطراف تار آویزان هستند».
تار عنکبوتهای جمعی محبوب عنکبوتهای کوچک آرگیرودس است که شکارهای موجود در این تارها را میدزدند و بیشتر اوقات طعمههایی بزرگتر از اندازه خودشان را میخورند. راجرز میگوید: «در گوام این مجتمعهای تارعنکبوتی از سطح زمین شروع شدهاند و تا طبقات بالاتر جنگل امتداد پیدا کردهاند و تمام جنگل را پوشاندهاند».
بیشتر اوقات چنین به نظر میرسد که انگار تمام جنگل با تار عنکبوتهای مصنوعی روز هالووین پوشیده شده است.
راجرز میگوید: «کافی است وقتی برای جنگلنوردی میروید نفر اول گروه چوبی بر دارد و همه تار عنکبوتهای مسیر را پاک کند وگرنه سراپای آدم از تار عنکبوت پوشیده میشود... من آن را دوست دارم، اما به هر حال خلاص شدن از آن و پیش رفتن سخت میشود».
هر جا فاصلهای میان شاخههای درختان هست کل فضا را صدها گونه عنکبوت با تارهای خود پر کردهاند و نور از زاویههای گوناگون بر آنها میتابد.
این تارهای جمعی گاهی فضایی به اندازه یک اتاق را اشغال میکند. راجرز میگوید: «یکی از دوستانم یک بار در میان یکی از این تارها گیر افتاد و دور خودش چرخید و تبدیل به پیکرهای مومیایی با تار عنکبوت شد. او این کار را کرد تا همراهانش را بترساند».
یک بار دیگر یکی از دستیاران راجرز داوطلب شد که به او در گوام کمک کند و فقط چند متر در جنگل پیش رفت و گفت نه من حاضر نیستم ادامه بدهم.
حتی بدون وجود عنکبوتها که در زبان محلی چامورو «سانیهیه» نامیده میشوند جنگلهای آهکی گوام جای شگفتانگیز و خطرناکی است که شبیه هیچ جای دیگر نیست.
بالای سرمان ستونی از درختان نان و نخلهای سرخسسان با برگهای عظیم شبیه دوران ژوراسیک و پایینتر درختان کرچک و درختان پاندانوس با برگهای نوکتیزشان قرار دارند که طبقه پایینی جنگل را تشکیل میدهند و بیشتر اوقات بر اثر بادهای تیفون و چرخند حارهای از جا کنده میشوند.
روی زمین خاک کمی وجود دارد به جای آن گیاهان به طور مستقیم در لایههای آهکی روییدهاند و ریشههای خود را در شکاف سنگها دواندهاند. جنگل بر فراز یک صخره مرجانی دیرسال تشکیل شده است که در طول میلیونها سال به صورت زمین مسطح یا فلات درآمده است. سرشاخههای مرجانی هنوز کف جنگل را پوشاندهاند و هر جا سنگ فرسایش پیدا کرده است فروچالهها و غارهایی پدید آمده است.
راجرز میگوید: «من فکر میکند نکته منحصربهفرد جنگل این است که به سختی میتوان در آن راه رفت، تصور کنید که دارید روی سنگهای نوکتیز قدم برمیدارید».
وقتی او کارشناسان جدیدی برای همکاری انتخاب میکند مدتی طول میکشد تا به راه رفتن بر کف سنگی جنگل سازگار شوند. او میگوید افراد باید پاهای ورزیده پیدا کنند «تا بتوانند راحت و آسان گام بردارند و مجبور نباشند به هر قدم خود فکر کنند».
وقتی راجرز تصمیم گرفت در سال ۲۰۱۲ آماری از عنکبوتهای جزیره تهیه کند میدانست که کار دشواری در پیش دارد.
همیشه این شایعه وجود داشت که گوام پر از عنکبوت است و این مربوط به فقدان پرندگان در این جزیره میشود که به طور طبیعی عنکبوتها را میخورند.
راجرز توضیح میدهد که جمعیت حدود ۱۸۰ هزار نفری جزیره به ندرت به جزایر دیگر ماریانا سفر میکنند، چون همه جزایر دیگر دولتهای خودگردان دارند و فقط گوام قلمرو ایالات متحده آمریکا محسوب میشود.
در نتیجه امکان اندکی برای مقایسه وجود دارد و دانشمندان هرگز آن را بررسی نکردهاند. برای پی بردن به تعداد عنکبوتهای جزیره گوام راجرز و همکارانش تصمیم به انجام بررسیهای مقطعی از جنگلهای جزیره کردند.
برای این کار پژوهشگران مسیر مستقیمی را روی صخرههای مرجانی کف جنگل شروع کردند و به تدریج که پیش میرفتند به دقت تعداد تار عنکبوتهای موجود در فاصله یک متری اطراف مسیر خود را که عنکبوتی در آن وجود داشت میشمردند. آنچه دانشمندان دریافتند نسبتهای جمعیتی عنکبوتسانان بود. در فصل باران نسبت عنکبوتها در جنگلهای گوام ۴۰ برابر بیشتر از جزیره روتا، تینیان و سایپن در نزدیکی گوام است. در فصل گرم و خشک زمانی که جمعیت عنکبوتها در منطقه به طور معمول به شدت بالا میرود عنکبوتهای گوام ۲.۳ برابر بیشتر از جزایر دیگر است.
تارهای عنکبوتهای موز یا عنکبوت سرگردان برزیلی هم در جزیره گوام ۵۰٪ بزرگتر از جزایر دیگر است.
اکوسیستم پیچیده
عنکبوتهای شکارگر بزرگترین عنکبوت جهان از نظر اندازه پا هستند
در تمام طول سال جنگلهای گوام پوشیده از تارعنکبوتهای درخشان است. گروه پژوهش ۱.۸ تار عنکبوت در فصل بارانی و ۲.۶ تار عنکبوت در فصل خشک در هر متر از مسیر بررسی آماری خود مشاهده کردند.
از این آمار نتیجه میگیریم که در کل منطقه جنگلی گوام بین ۵۰۸ تا ۷۰۳ میلیون عنکبوت وجود دارد که در تارهای خود میپلکند و شیره جان قربانیان خود را میمکند. این رقم با احتساب یک عنکبوت برای هر تار عنکبوت به دست آمده است که در بیشتر موارد میدانیم بیش از یک عنکبوت در هر تار زندگی میکند و فقط عنکبوتهایی که تا ارتفاع دو متری از سطح زمین زندگی میکردند در نظر گرفته شدهاند.
اگر بخواهیم گزارشی از اعضای بدن عنکبوتها ارائه بدهیم باید بگوییم در جنگلهای گوام حداقل چهار میلیارد و شصت و چهار میلیون چشم عنکبوت و به همین تعداد پاهای پشمالوی بندبند وجود دارد.
در جزایر روتا، تینیان و سایپن مارهای درختی قهوهای به طور آزاد وجود ندارند و هنوز جمعیت سالمی از پرندگان وجود دارد در نتیجه پژوهش به این نتیجه میرسد که پیش از افزایش ناگهانی جمعیت عنکبوتها در چند دهه گذشته بر اثر عدم وجود پرندگان در جنگلهای گوام جمعیت عنکبوتها ناچیز بوده است.
این امر تاحدودی به دلیل علاقه پرندگان به این موجودات هشتپاست و همچنین به دلیل این است که در شکار حشرات عنکبوتها هم با آنها رقابت میکردهاند. این موضوع با پژوهشی که در باهاما انجام شده است همسانی دارد که دریافتند در جزایری که مارمولکها از بین رفتهاند عنکبوتها ۱۰ برابر فراوانتر شدهاند.
با از راه رسیدن مار درختی قهوهای زندگی عنکبوت موزی در گوام آسودهتر شد و دیگر ناچار نبودند «استحکامات» به تار عنکبوت خود اضافه کنند. روشن نیست چرا عنکبوتها چنین آرایههای شگفتآوری بر تارهای خود میتنند که به طور معمول نقشهای زیگزاگ با تارهای سفید مات است. برخی معتقدند آنها با این کار پرندگان را از وجود تار آگاه میکنند تا به طور اتفاقی به میان تار پرواز نکنند و این موضوع با کمبود غیرمعمول و فقدان پرندگان در گوام همخوانی دارد.
مهاجم سرسخت
قبل از هجوم مارهای درختی قهوهای، جنگلهای سنگ آهک گوام محل زندگی ۱۲ گونه پرنده بومی بود
هرچند گمان بر این است که مارهای درختی قهوهای با ورود خود اندکی پس از جنگ جهانی دوم به جزیره گوام تعادل اکوسیستم این جزیره را به هم زدهاند، اما در چهار دهه گذشته این موضوع تا حد زیادی کشفنشده باقی مانده بود.
اواخر دهه ۱۹۸۰، اکولوژیستها متوجه شدند عاملی پرندگان جزیره را نابود میکند، اما هیچکس دلیل آن را نمیدانست.
جولیا ساویج، که در آن زمان دانشجوی دکترا بود تصمیم میگیرد تا این قاتل ناشناخته را کشف کند که گمان بر این بود یا نوعی آفتکش کشاورزی یا نوعی ویروس است. پژوهش او که در سال ۱۹۸۷ منتشر شد آشکار کرد که دلیل نابودی پرندگان مارها هستند.
پرندگان گوام به عنوان گونههایی ساکن جزیره هیچ نقشه تکاملی نداشتند که بتواند از آنها در برابر میل سیریناپذیر خزندگان برای خوردن پرندگان محافظت کند، چون در این جزیره ماری وجود نداشت و اجداد این پرندگان هم هیچ تجربهای از برخورد با خزندگان نداشتند.
در نتیجه وقتی مارهای شکارچی از راه رسیدند با بوفه باز و آزاد پرندگان بیدفاع روبهرو شدند و همه را یک لقمه شام خود کردند.
زمانی که ساویج دریافت چه اتفاقی افتاده است برای بیشتر گونههای پرندگان دیگر کار از کار گذشته بود. پرنده مگسگیر گوام آخرین بار در سال ۱۹۸۴ در طبیعت دیده شده است و این توپ کوچولوی پردار با چشمهای درشتش اکنون منقرض شده است. باقی پرندگان هم در آستانه انقراض قرار دارند.
ماهیخورک گوام با رنگ سبز رنگینکمانی و سینه حنایی شعلهسان زمانی که فقط ۹ عدد از آنها در اسارت و در جزایر مرجانی پالمیرا حدود ۵۸۷۹ کیلومتر دورتر از محل زندگی خود باقی ماندهاند همین امسال منقرضشده اعلام شد.
یلوه گوام پرندهای که پرواز نمیکند و در محل به «کوکو» معروف است هم در فهرست انقراض در طبیعت قرار گرفت. امروزه این پرنده که در جزیره روتا و جزایر کوکوس رهاسازی شده است با پرهای آجریرنگ و شکمهای تیرهوروشن خود جولان میدهند.
فقط در سالهای اخیر است که پژوهشگران متوجه میزان واقعی آشفتگی اکولوژیکی که مارهای درختی قهوهای ایجاد کردند شدهاند.
این خزندگان نرم و نازک بسیار نیرنگبازند، بیسروصدا شبانگاهان در جنگلها و حاشیه شهرهای گوام میخزند و پنهانی با زبان خود هوا را بو میکشند تا به سوی شکار بعدی خود بروند. کم پیدایی عجیب و پنهان بودن همیشگی آنها باعث میشود که از نیرنگ آنها غافل بمانیم.
همانطور که آشکار شده است مارهای درختی قهوهای شکارچیانی عادی نیستند. آنها کمابیش هیچ محدودیتی در مورد انتخاب و بلعیدن غذای جاهطلبانه خود ندارند. آنها به طور معمول جانورانی که ۷۰٪ وزن بدن خودشان هستند را میخورند. تصور کنید یک انسان ۶۰ کیلوگرمی در هر بار غذا خوردن یک کانگورو کوچک را بخورد.
بهتازگی گروهی از دانشمندان به سرپرستی راجرز تلاش سالی، جوجه پرندهای از گونه سار جنگلی برای بقا را زیر نظر گرفتند. این پرنده توانسته بود در پایگاه هوایی آمریکایی اندرسون در شمال جزیره پناه بگیرد. پژوهشگران ردیابهای رادیویی به جوجهها وصل کردند و آنها را تحت نظر گرفتند تا دریابند چه بر سر آنها میآید.
در بیشتر موارد دستگاههای ردیاب در نهایت از دستگاه گوارش مارهای درختی قهوهای سر در میآورد، اما یافتههای هولناکتری هم وجود داشت، پرندگانی که کشته شده بودند، اما خورده نشده بودند.
در نهایت شگفتی پژوهشگران متوجه شدند که بسیاری از جوجهها را مارها کشتهاند و رها کردهاند. وقتی اجساد جوجهها را پیدا کردیم دریافتیم که بدن آنها پوشیده از بزاق نقرهای رنگ مارهاست، موقعیتی که دانشمندان به طور خودمانی آن را «تفمالی کردن» نامیدند.
حدود نیمی از موارد مارها پرندگانی را کشته بودند که بزرگتر از اندازه دهانشان برای بلعیدن بودند.
مارهای درختی قهوهای فقط حریص نبودند بلکه شکارچیان قابلی با مهارتهای آکروباتیک هم بودند، چون میتوانستند شکار خود را در دسترسناپذیرترین مکانها هم بیابند.
حافظان محیطزیست برای حفاظت از سالی پرندهای که باقی مانده بود، در برابر مارهای درختی قهوهای لانههایی درست کردند و اطراف آنها میلههای آهنی گذاشتند. میلههای لیز آهنی که حدود یک متر طول و ۱۵ سانتیمتر عرض داشتند و هیچ ماری نمیتوانست از آنها بالا برود، اما آنها از مهارت ویژه شکارچی ماهر غافل بودند.
در سال ۲۰۲۱، گروه پژوهشی به سرپرستی ساویج که دیگر استاد حفاظت از شیلات، حیاتوحش و حفاظت زیستی در دانشگاه ایالتی کلرادو شده بود دریافتند که مارها «کمندنوردی» میکنند، روشی که تابهحال برای علم ناشناخته بود.
پولاک که این پژوهش را «شگفتآور» میخواند میگوید: «مارهای درختی قهوهای میتوانند خود را به دور میلههای فلزی بپیچند و دمشان را به سرشان قلاب کنند و سپس مانند انسانی که از درخت نارگیل بالا میرود از میله بالا بروند».
دگرگونی بازگشتناپذیر
در چند دهه گذشته حافظان محیطزیست و مسئولان حیاتوحش از هر روش ممکن برای از میان بردن مارهای درختی قهوهای گوام استفاده کردهاند، اما همیشه این خزندگان پیروز شدهاند.
آنها از جستجو، مواد دورکننده، مواد آزارنده، تلههای گوناگون، سم و مواد شیمیایی کشنده استفاده کردهاند.
پژوهشگران همچنین در جستجوی ویروسهایی بودهاند که بتوان به عنوان سلاح زیستی در برابر مارهای درختی قهوهای استفاده کرد تا تعداد زیاد آنها را که حیاتوحش منطقه را نابود کردهاند مهار کنند.
این روش مانند استفاده از میکوماتوسیس برای کنترل جمعیت خرگوشهاست که ویروس از جمله به طور غیرقانونی در فرانسه و استرالیا به طور وسیعی به منظور کاهش تعداد خرگوشها به عمد منتشر شده است. هرچند ابتلای گستردهای هم ایجاد کرده است.
با وجود تلاشهای فراوان و بودجه سالانه برای مهار مارها که اکنون حدود ۳.۸ میلیون دلار است این مارهای مهاجم ثابت کردهاند که غیرممکن است به تعداد زیاد از بین بروند.
البته به غیر از بخشهای کوچکی از جزیره مانند واحد مدیریت زیستی در پایگاه هوایی اندرسون در گوام که در امان مانده است. به طور اتفاقی دریافتند که استامینوفن (پاراستامول) برای مارهای درختی قهوهای سمی است و حتی بر بزرگترین مارها پس از دوز ۸۰ میلیگرمی اثر میکند یعنی حدود یکششم مقداری که در یک قرص ۵۰۰ میلیگرمی برای انسانها وجود دارد.
بعد از یک دوره طعمهگذاری با طعمه مسموم و ساخت حصار «ضدّ مار» در اطراف محل برای جلوگیری از اجتماع دوباره مارها تعداد آنها به طور آشکاری در پایگاه کم شد.
متأسفانه بسیاری دانشمندان معتقدند نابودی تعداد قابل توجهی از مارهای درختی قهوهای به همین روش از جنگلهای گوام امکانپذیر نیست چه رسد به اینکه بخواهیم کل آنها را ریشهکن کنیم.
این امر برخلاف ضرورتها و فوریتهایی است که برای این کار وجود دارد، چون خود جنگل هم در معرض نابودی قرار دارد.
گمان بر این است که حدود ۷۰٪ از درختان بومی جنگلهای گوام برای انتشار دانههای خود متکی به وجود پرندگان هستند، اما در سکوت دلهرهآوری که اکنون بر جنگل حاکم شده است بسیاری درختان میوههای خود را روی زمین میریزند تا همانجا که میافتد بگندد و نابود شود.
راجرز میگوید: «دانه میوه بعضی درختان اگر گوشت میوه خورده نشود نمیتواند جوانه بزند و برای بسیاری از درختان جوان قد کشیدن زیر سایه درخت والد به تلاش فراوانی نیاز دارد. هر سال میگذرد و پرندگانی که میوهها و دانهها را میخوردند دیگر در جنگل نیستند و گونههای درختی که برای بقا به آنها متکی بودند کمکم نابود میشوند».
کمکم حفرههایی در بدنه جنگل ظاهر میشود. در اکوسیستم سالم وقتی درختی میافتد به طور موقت جایش خالی میشود، اما رقابت برای پر کردن جای آن با گیاهان و درختان دیگر شروع میشود.
راجرز میگوید: «درست مثل این است که در وسط شهر نیویورک ساختمانی را خراب کنید، این یک موقعیت ملکی عالی است و همه میخواهند دوباره در آن مکان خالی بنایی بسازند».
اما در گوام چنین چیزی اتفاق نمیافتد. بدون وجود پرندگان برای پخش کردن دانهها بیشتر اوقات هیچچیز روی زمین وجود ندارد که بتواند جوانه بزند به همین دلیل رویش دوباره به شدت کند است. ساختار جنگل دگرگون شده است و به زودی شاید دیگر نتوان به آسانی آن را بازگرداند.
اکنون مارهای درختی قهوهای گوام و لشکری از عنکبوتها که در جزیره ایجاد کردهاند در امن و امان هستند و حکمرانی آنها ممکن است همچنان ادامه داشته باشد.