ضرورت توجه به گردشگری و شش زیر سیستم اصلی توسعه گردشگری استان بوشهر + تصویر

فکرشهر

صنعت گردشگری به عنوان یکی از مهم‌ترین و پردرآمدترین صنایع جهان در هزاره سوم، بخش عظیمی از درآمد‌های ارزی کشور‌ها را به خود اختصاص می‌دهد و علاوه بر اشتغال‌زایی باعث تحصیل ارز، تأمین آرامش، توزیع عادلانه ثروت و تبادل فرهنگ‌ها می‌شود. در دو دهه اخیر رشد و توسعه صنعت گردشگری و اتخاذ آن به عنوان یکی از فعالیت‌های عمده اقتصادی، برنامه‌ریزان را بر آن داشته تا برای افزایش درآمد‌های حاصله از فعالیت‌های گردشگری به دو مقوله مهم توجه کنند: اول افزایش رضایت گردشگران و ارتقاء لذت و کیفیت تجربه گردشگری و دوم تلاش برای حفظ منابع جوامع میزبان. توسعه گردشگری مزایای شناخته‌ای شده دارد که در این زمینه می‌توان به مواردی همچون سهم آن در تولید ناخالص داخلی و اشتغال مستقیم و القایی در کشور، آشنایی با فرهنگ و آداب و رسوم جوامع مختلف، ایجاد نشاط و شادابی در جامعه، حفاظت از میراث فرهنگی ملموس و ناملموس، بهبود زیرساخت‌ها و رفاه جامعه محلی اشاره کرد.

اکثر کشور‌ها دریافته‌اند که توسعه پایدار صنعت گردشگری به چشم‌انداز بلندمدت اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و زیست محیطی نیاز دارد و ابزاری مفید برای توسعه صنعت گردشگری به خصوص مناطق ساحلی است. زمانی که ابعاد و زمینه‌های مرتبط با گردشگری به خوبی شناسایی شود، به طور یقین در جهت توسعه مناطق جغرافیایی گام‌های علمی و اجرایی مطلوب‌تری برداشته خواهد شد. این وضعیت زمانی بیشتر نمود پیدا می‌کند که منطقه دارای پتانسیل‌های گردشگری متنوع و منحصربفرد باشد و از طرفی این وضعیت بتواند در محرومیت‌زدایی منطقه موثر شود. همچنین سیاست دولت‌ها در دهه‌های اخیر بر توسعه گردشگری به عنوان یکی از شیوه‌های مبارزه با بیکاری و ایجاد درآمد تأکید می‌کند. با نگاه سیستمی به سیاست‌های گردشگری می‌توان ابعاد گوناگون اثرگذار بر این عرصه را مورد بررسی قرار داد. این اقدام نه تنها به درک بهتر از این سیستم پیچیده کمک می‌کند، بلکه در شناسایی ریشه مشکلات در این عرصه نیز موثر است و از برخورد سطحی در رفع پیامد‌ها به جای رفع علل اصلی ممانعت به عمل می‌آورد.

با توجه به مشکلات اقتصادی در سال‌های اخیر در ایران و بی‌ثباتی در قیمت نفت، فاصله گرفتن از اقتصاد تک بعدی وابسته به نفت امری ضروری است و صنعت گردشگری می‌تواند جانشین مناسبی برای درآمد‌های نفتی باشد. از آنجا که امروزه یکی از عمده‌ترین مشکلات اجتماعی و اقتصادی جامعه ایران معضل بیکاری و به ویژه بیکاری جوانان است که به نوبه خود زمینه‌ساز مشکلات و معضلات گسترده‌تری در جامعه است، بهره‌برداری بهینه از فرصت‌هایی که گردشگری از منظر اشتغال‌زایی، درآمدزایی و کارآفرینی برای کشور به همراه دارد، ضروری است و باید هرچه زودتر و به بهترین نحو به آن توجه شود و در دستور کار برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران کشور قرار گیرد. با توجه به تأثیر شگرف گردشگری در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در جوامع امروزی، باید با نظری بلند و مدیریتی عاملانه، آگاهانه و با برنامه‌ریزی درست، در جهت گسترش آن تلاش کرد و آثار منفی آن را به حداقل رساند.

در سند جامع توسعه ملی گردشگری ایران آمده است که ایران در بخش جاذبه‌های طبیعی و اکوتوریسم رتبه پنجم و در بخش جاذبه‌های تاریخی و باستانی رتبه دهم دنیا را دارد و براساس پیش‌بینی در پایان برنامه هفتم توسعه ایران باید به سالانه ۲۰ میلیون گردشگر ورودی دست پیدا کند. آمار‌های موجود نشان‌دهنده این امر است که سهم ایران در جلب گردشگران خارجی با توجه به وسعت، تاریخ و تمدن و جاذبه‌های گردشگری ناچیز است و از این رو، جلب گردشگر نیازمند توسعه صنعت گردشگری در کشورمان و توجه به کیفیت خدمات ارائه شده به گردشگران است.

با در نظر گرفتن برآیند تجربیات در کنار مطالعه و مرور کلی بر وضعیت گردشگری ایران در سال‌های گذشته به نظر می‌رسد درک جامعه‌ی ایران از پدیده گردشگری عمدتاً درک سطحی است و می‌خواهد با تولید راه‌حل‌های ساده، مسئله‌ای را که ماهیت پیچیده دارد، حل و فصل کند. به همین دلیل در این مسیر همواره بدون هدف و نامتعادل حرکت می‌کند؛ بنابراین شناخت دقیق این صنعت و ارائه راهکار جهت رشد و توسعه آن، از مهمترین چالش‌های حال حاضر در ایران و به تبع آن در استان بوشهر است. بدین منظور باید عوامل موثر بر صنعت گردشگری در این استان را شناسایی کرده و راهکار مناسب جهت بهبود این صنعت ارزیابی شوند. در این حوزه، برای سیاست‌گذاران بسیار مهم است تا بتوانند ابتکارات پایدار در سیاست‌های مربوط به گردشگری را با هم ترکیب کنند. برنامه‌ریزی اصولی و شناسایی مزیت‌ها و محدودیت‌های گردشگری می‌توان به توسعه و تنوع بخشی به اقتصاد ملی و محلی کمک کرد.

در استان بوشهر نیز همراستا با سطح کلان کشور شاهد عدم توجه جدی و کافی به صنعت گردشگری بوده و سیاست روشنی نیز در این زمینه تدوین نشده است. این در شرایطی است که این استان از ظرفیت‌های شناخته شده و ناشناخته فراوانی در زمینه گردشگری برخوردار است. با توجه به اهمیت گردشگری می‌توان گفت یکی از راه‌های اساسی برای توسعه این صنعت در استان بوشهر، می‌تواند شناسایی عوامل موثر بر توسعه صنعت گردشگری در استان و تدوین سیاست‌های روشن در این حوزه باشد. تجربه نشان داده است که هر کجا گردشگری بدون وجود برنامه‌ریزی و استراتژی مشخص توسعه یابد، مشکلات زیست محیطی و اجتماعی مختلفی ظهور پیدا کرده و در درازمدت مشکلات گردشگری بیشتر از فواید آن می‌شود.

استان بوشهر، به دلیل تنوع و تکثر ظرفیت‌های گردشگری و همچنین ۹۳۰ کیلومتر مرز مشترک با خلیج فارس، اهمیت باستانی و زیبایی شناختی خلیج فارس و دسترسی به آب‌های آزاد، شرایط اقلیمی مناسب، بالاخص در فصول پاییز و زمستان، مناظر طبیعی و دشت‌های وسیع و منظر ساحلی زیبا در سرتاسر مرز آبی امتیازات ویژه‌ای برای توسعه این صنعت در بوشهر است که با برنامه‌ریزی دقیق و ایجاد امکانات و حمایت بخش‌های دولتی و خصوصی مرتبط می‌توان گردشگری را در این استان رونق داد. با وجود ظرفیت‌های بالای گردشگری در استان بوشهر، هنوز حرکتی در زمینه استفاده از این ظرفیت‌ها صورت نگرفته است، سفر گردشگران بی‌شمار که اغلب آنها در ایام تعطیلات نوروز به این استان سفر می‌کنند، به خاطر آب و هوای این فصل استان بوشهر و استفاده از دریاست. با توجه به اینکه اشتغال در صنایع انرژی استان به حد اشباع نزدیک شده است و هنوز بیکاران بسیار زیادی در استان وجود دارند، باید سرمایه‌گذاری مناسب در حوزه گردشگری و اشتغال‌زایی در این بخش صورت گیرد.

مدل توسعه گردشگری استان بوشهر دارای شش زیر سیستم اصلی است که بین آنها تعاملات و ارتباطاتی برقرار می‌باشد. 

شکل ۱- زیرسیستم‌های اصلی توسعه گردشگری استان بوشهر

گردشگری یک سیستم پیچیده و پویا است، زیرا شامل اجزای بسیاری است که به صورت غیرخطی با هم تعامل دارند. همچنین این سیستم شامل مجموعه متنوعی از ذینفعان است که هر کدام دارای اهداف، دستورکار‌ها و علایق متفاوتی هستند. علاوه بر این سیستم بوسیله عوامل داخلی (مانند سیاست‎‌ها، قوانین دولتی و شرایط اجتماعی و اقتصادی) تحت تأثیر قرار می‌گیرد. به طور مشابه شوک‌های خارجی مانند بحران‌های انسان‌ساز (مثل بحران‌های مالی جهانی و تروریسم) و بلایای طبیعی بر سیستم اثر می‌گذارد. ترکیب این عناصر بدین معنی است که آینده مقاصد گردشگری غیرقطعی است و مدیران این حوزه مجبور هستند تا تصمیمات را دریک محیط پیچیده و غیر مطمئن اخذ کنند. در این پژوهش از رویکرد پویایی سیستم برای بررسی سناریو‌های پیش‌رو مسئولان و تصمیم‌گیرندگان در حوزه گردشگری استان بوشهر استفاده شده است. برخلاف روش‌های پیش‌بینی که روند‌های گذشته و حال را برای پیش‌بینی آینده استفاده می‌کنند، پویایی سیستم یک روش استراتژیک است که به مدیران کمک می‌کند تا آینده را تمرین کنند و آمادگی بیشتری برای رویداد‌های احتمالی در آینده داشته باشند. پویایی سیستم نیازمند استفاده از شبیه‌سازی برای پیش‌بینی آینده ممکن و ارزیابی اجرای تصمیمات در آینده است. 

با توجه به نقش گردشگری در رفع معضل بیکاری و کمک به توسعه استان بوشهر، دولت به طور عام و اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر به طور خاص به دنبال افزایش تعداد گردشگران است. با افزایش تعداد گردشگران از یک سو شاهد افزایش درآمد اقتصادی در این حوزه خواهیم بود که به دنبال آن امکان توسعه زیرساخت‌های گردشگری در سطح استان اعم از هتل‌ها، مهمانپذیرها، بومگردی‌ها و دیگر زیرساخت‌ها در حوزه‌های دیگر فراهم خواهد شد و از سوی دیگر این افزایش جمعیت گردشگران امکان افزایش آلودگی زیست محیطی را موجب خواهد شد. در صورت عدم پیش‌بینی راهکار‌های فرهنگی و پیشگیرانه برای جلوگیری از آلودگی محیط زیست منطقه، می‌تواند تأثیر نامطلوبی بر روی جاذبه‌های طبیعی منطقه و همچنین گرایش بومیان برای میزبانی از گردشگران داشته باشد. شایان ذکر است در صورت افزایش درآمد اقتصادی جامعه میزبان از محل افزایش گردشگران ورودی به استان، می‌توان انتظار داشت تمایل بیشتری در بین مردم استان برای سرمایه‌گذاری در حوزه زیرساخت‌های گردشگری ایجاد شود. بر همین اساس سه سناریو در نظر گرفته شده است: 

در سناریو اول فرض شده است که هیچ بودجه مازادی برای توسعه گردشگری در استان بوشهر به سیستم تزریق نمی‌شود. چنانچه هیچ بودجه مازادی در نظر گرفته نشود با کاهش تنوع در جاذبه‌های گردشگری استان بوشهر (اکتشاف و مرمت آثار تاریخی) مواجه و به دنبال آن با کاهش جاذبه گردشگری و کاهش تمایل بومیان روبه‌رو خواهیم شد. در این سناریو تعداد گردشگران با شیب بسیار کمی در یک بازه ده ساله افزایش می‌یابد، اما به علت کاهش جاذبه‌های گردشگری، فقدان زیرساخت‌های لازم و کاهش تمایل بومیان جمعیت گردشگران رو به کاهش خواهد گذاشت.

در سناریو دوم فرض شده است که بودجه مازادی برای توسعه گردشگری در استان بوشهر از سوی دولت در نظر گرفته می‌شود. در این وضعیت شاهد افزایش تنوع در جاذبه‌های گردشگری، توسعه و بهبود زیرساخت‌ها و افزایش تمایل بومیان خواهیم بود که زمینه را برای افزایش تعداد گردشگران به ۵/۲ برابر وضعیت فعلی در یک دوره ده ساله فراهم خواهد کرد. اگرچه این افزایش تعداد گردشگران افزایش آلودگی‌های زیست محیطی را موجب خواهد شد که به نوبه خود بر جذابیت جاذبه‌های گردشگری و تمایل بومیان تأثیر منفی خواهد گذاشت. به همین سبب لازم است اقدامات لازم برای ترویج فرهنگ گردشگری سبز در دستور کار تصمیم‌گیرندگان و مجریان قرار گیرد. 

در سناریوی سوم اتخاذ سیاست‌هایی مانند جلب مشارکت بخش خصوصی بویژه بومیان برای سرمایه‌گذاری در توسعه زیرساخت‌های گردشگری، ایجاد جاذبه‌های گردشگری متنوع و ... در نظر گرفته شده است. نتایج نشان می‌دهد در صورت اجرایی شدن این سناریو تعداد گردشگران در یک بازه زمانی ده ساله اندکی بیش از تعداد گردشگران در سناریو دوم خواهد بود که این امر نشان دهنده تأثیر تمایل بومیان به عنوان یکی از عوامل اصلی در توسعه گردشگری است. 

نتیجه‌گیری:

برخی از صاحب‌نظران، گردشگری را درمان مسائل توسعه استان بوشهر می‌دانند. این دیدگاه واقع‌بینانه نیست، زیرا منافع گردشگری می‌تواند همراه با مضراتی اساسی باشند. بررسی اثرات مثبت و منفی گردشگری مشخص می‌کند که تصمیم در مورد توسعه گردشگری، باید به دقت اتخاذ شود. مشکلات اجتماعی، کمبود سرمایه‌گذاری، موانع جغرافیایی و مسائل روبنایی از جمله امنیت، تبلیغات و ... در جای خود به عنوان عوامل بازدارنده صنعت گردشگری در منطقه به حساب می‌آید. همچنین کمبود بستر‌های لازم مانند هتل‌ها، مراکز گردشگری، آثار فرهنگی و نظایر آن از جمله تنگنا‌هایی است که توسعه و بهبود آنها نیازمند برنامه‌ریزی است. 

استان بوشهر در سال‌های اخیر تبدیل به یکی از مقاصد گردشگری مهم در ایران شده است. علیرغم افزایش تقاضای گردشگری به علت وجود برخی از کمبود‌ها همانند ضعف در معرفی درست جاذبه‌های طبیعی، ضعف زیرساخت‌ها، ضعف خدمات رفاهی و اقامتی و ... امکان استفاده موثر از ظرفیت گردشگری استان و برخورداری از پیامد‌های مثبت آن وجود ندارد؛ لذا باید برنامه‌ریزی بلندمدت در این زمینه صورت پذیرد. 

استان بوشهر هر سال پذیرای تعداد زیادی از گردشگران است و ورود این تعداد از گردشگر که نسبت به ظرفیت بالفعل استان بیشتر است، آثار و پیامد‌های گوناگون زیست محیطی برای مردم استان بوشهر خواهد داشت. به عبارت دیگر مشکل اصلی در این سال‌ها کمبود تقاضای گردشگری برای استان نیست بلکه مشکل اصلی فقدان ظرفیت‌ها و زیرساخت‌های لازم برای سامان‌دهی گردشگران در این استان است که می‌تواند باعث کاهش جاذبه گردشگری استان شود و در بلندمدت موجب کاهش تقاضای گردشگری شود. با توجه به اینکه موضوع گردشگری با سیستم‌های انسانی سروکار دارد و عواطف و احساسات نقش بسیار مهمی را در تصمیم‌گیری گردشگر ایفا می‌کند. این موضوع یک مسأله پیچیده، پویا و غیرساختاریافته تلقی می‌شود. از یک سو اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اعتبار کافی برای توسعه همزمان تمامی موارد فوق را در کوتاه‌مدت ندارد، بنابراین باید در این زمینه اولویت‌بندی صورت گیرد. بر این اساس با توجه با محدود بودن اعتبارات توسعه گردشگری استان بوشهر، سناریو‌های مختلفی از جمله تخصیص بودجه بیشتر به زیرساخت‌ها با تأکید بر زیرساخت‌های ورودی – خروجی، تخصیص بودجه بیشتر به خدمات با تأکید بر خدمات اقامتی و رفاهی طراحی شود.

اگر فعالیت‌هایی در جهت ایجاد تقاضای بیشتر برای ورود گردشگران انجام شود و زیرساخت‌های لازم برای ورود گردشگران مهیا نباشد، فرآیند اتخاذ شده با شکست مواجه خواهد شد؛ بنابراین به منظور دستیابی به اهداف باید آموزش کلیه نیرو‌های شاغل در این بخش پرداخته شود و اقداماتی در جهت بهبود وضعیت و ایجاد زیرساخت‌های موردنیاز صورت گیرد. این مسأله منجر به تعادل سیستم شده و نهایتاً سیستم می‌تواند اهداف خود را دنبال نماید. با استفاده از نتایج این تحقیق می‌توان به سیاست‌گذاران در حوزه گردشگری استان بوشهر کمک کرد تا سیاست‌های مختلف خود را برای توسعه گردشگری روی این مدل تست کرده و مناسب‌ترین سیاست را انتخاب کنند. با توجه به نتایج شبیه‌سازی مشاهده می‌شود که گردشگری، صنعتی بسیار حساس است. به عبارت دیگر برنامه‌ریزی بلندمدت و کوتاه‌مدت می‌تواند زمینه لازم برای توسعه این صنعت را فراهم کند. 

منابع:

Papli Yazd, M. H., & Slagheap, M. (2006). Tourism (Nature and Concepts), Tehran. In: Samar Publications.(In Persian)

Rasoolimanesh, S. M., Taheri, B., Gannon, M., & Ataeishad, H. (2020). 13 Factors influencing residents’ perceptions toward heritage tourism. Cultural and Heritage Tourism in the Middle East and North Africa: Complexities, Management and Practices

Andersen, I. M. V., Blichfeldt, B. S., & Liburd, J. J. (2018). Sustainability in coastal tourism development: an example from Denmark. Current Issues in Tourism, 21(12), 1329-1336

Jansen-Verbeke, M., & Lievois, E. (1999). Analysing heritage resources for urban tourism in European cities. Contemporary issues in tourism development., 81-107

Kumar Das, D. (2012). Planning and Management of Regional Infrastructure for-Tourism Development in Orissa State. proceeding of the 30 th international conference of the System Dynamics Society. India

Milano, C., Novelli, M., & Cheer, J. M. (2019). Over tourism and tourism phobia: A journey through four decades of tourism development, planning and local concerns. In (Vol. 16, pp. 353-357): Taylor & Francis

مافی, مافی, سقایی, & سقایی. (2010). نگاهی به اقتصاد گردشگری در کلان‌شهرها1 (مطالعه‌ی موردی: کلان‌شهر مشهد). جغرافیاوتوسعه ناحیه ای, 8(15).

عابدینی, یلمه, & سلطان, ا. (2023). بررسی و تجزیه و تحلیل توانمندیهای ژئوتوریستی شهرستان رامیان با استفاده ازمدل های swot وpralong . جغرافیا و روابط انسانی, 6(2), 425-453.

*محمدمهدی مشایخی - دکترای مدیریت و عضو «اندیشکده حکمرانی و توسعه فردا»