خرما؛ پدافند زیستی و تاب‌آوری؛ امنیت غذایی در کشاورزی ایران

فکرشهر

خرما، به عنوان یکی از کهن‌ترین و مغذی‌ترین محصولات کشاورزی، جایگاهی ویژه در سبد و امنیت غذایی و اقتصاد ایران دارد. روز ملی خرما در ۲۵ شهریورماه، فرصتی مغتنم برای تأمل بر اهمیت استراتژیک این محصول و لزوم به کارگیری رویکرد‌های نوین در جهت حفظ و ارتقای کمی و کیفی تولید آن است. در عصر حاضر، صنعت خرما با چالش‌های فزاینده‌ای از جمله تغییرات اقلیمی، مدیریت منابع آبی و تهدیدات بیولوژیکی مواجه است که نیازمند پیاده‌سازی اصول «پدافند غیرعامل» (Civil Defense) و تقویت «تاب‌آوری» (Resilience) در زنجیره تولید آن می‌باشد.

این یادداشت به بررسی ابعاد علمی و عملیاتی این موضوع، با تمرکز بر کشاورزی دانش‌بنیان و رویکرد‌های پدافند زیستی در مزارع خرما می‌پردازد.

کشاورزی دانش‌بنیان و تاب‌آوری اقلیمی:

مواجهه با «تغییرات اقلیمی» (Climate Change) و پیامد‌های آن، از جمله افزایش دما، الگوی نامنظم بارش و تنش‌های آبی، کشاورزی خرما را به چالش کشیده است. در این راستا، «کشاورزی دانش‌بنیان» نقش کلیدی در افزایش تاب‌آوری ایفا می‌کند. این رویکرد شامل بکارگیری فناوری‌های نوین و یافته‌های علمی در سطوح مختلف تولید است:

* انتخاب و توسعه ارقام مقاوم: بهره‌گیری از «اصلاح نژاد» برای شناسایی و توسعه ارقامی از نخل خرما که هم مورد تایید مراکز تحقیقاتی بوده و هم در برابر تنش‌های محیطی مانند شوری خاک، کمبود آب و دما‌های بالا مقاوم‌تر هستند.

* مدیریت پایدار منابع آب موجود: اجرای سیستم‌های» آبیاری قطره‌ای» و «آبیاری تحت فشار» برای بهینه‌سازی مصرف آب و کاهش اتلاف آن، همراه با استفاده از روش‌های «تصفیه و بازچرخانی آب». همچنین، اجرای طرح‌های انتقال آب با لوله‌های پلی اتیلن در مناطق صعب العبور و باغات با منابع آب مشترک نظیر چشمه‌ها و قنوات برای کاهش هدر رفت آب و افزایش راندمان آبیاری.

* مدیریت تلفیقی آفات و بیماری‌ها (IPM): پیاده‌سازی استراتژی‌های «مدیریت تلفیقی آفات» که ترکیبی از روش‌های زراعی، بیولوژیکی و شیمیایی (در صورت لزوم و با حداقل دوز مؤثر) را برای کنترل مؤثر آفات و بیماری‌ها به کار می‌گیرد.

پدافند غیرعامل و امنیت زیستی در مزارع خرما:

«پدافند غیرعامل» چارچوبی جامع برای حفظ زیرساخت‌های حیاتی و مقابله با تهدیدات مختلف، از جمله تهدیدات زیستی، فراهم می‌آورد. در صنعت خرما، این اصول در ابعاد «امنیت زیستی» (Biosecurity) نمود پیدا می‌کنند:

* حفاظت از تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی: ایجاد و نگهداری «بانک ژن» از ارقام متنوع و بومی خرما، به عنوان پشتوانه‌ای برای مقابله با بحران‌های احتمالی و حفظ «تنوع ژنتیکی».

* سیستم‌های هشدار سریع و پایش: استقرار شبکه‌های پایش و «سامانه‌های اطلاعات مکانی» برای شناسایی زودهنگام، ردیابی و ارزیابی ریسک شیوع آفات، بیماری‌های نوظهور و عوامل مخرب زیستی.

* قرنطینه گیاهی: اجرای دقیق مقررات «قرنطینه گیاهی» برای جلوگیری از ورود و انتشار عوامل بیماری‌زای قرنطینه‌شده از طریق واردات مواد گیاهی و جلوگیری از انتقال آلودگی بین مناطق مختلف.

* استراتژی‌های دفاع زیستی: توسعه و بکارگیری روش‌های «دفاع زیستی» که شامل ایجاد سد‌های بیولوژیکی، استفاده از عوامل کنترل بیولوژیکی و توسعه مواد محافظتی برای درختان در صورت امکان است.

تهدیدات زیستی: دشمنان پنهان در زنجیره ارزش خرما:

«تهدیدات زیستی» به عواملی اطلاق می‌شود که می‌توانند با هدف آسیب رساندن به بخش کشاورزی، امنیت غذایی و اقتصاد کشور، مورد سوءاستفاده قرار گیرند یا به صورت طبیعی گسترش یابند. در صنعت خرما، این تهدیدات می‌توانند شامل موارد زیر باشند:

* آفات کلیدی: حشراتی مانند «سرخرطومی خرما» که خسارات جبران‌ناپذیری به درختان خرما وارد می‌کنند.

* بیماری‌های قارچی و باکتریایی: بیماری‌هایی که می‌توانند باعث پوسیدگی میوه، پژمردگی برگ‌ها و حتی مرگ درخت شوند.

* عوامل مخرب زیستی: دستکاری عوامل بیماری‌زا یا آفات کلیدی به منظور ایجاد حداکثر خسارت در مزارع خرما.

مقابله مؤثر با این تهدیدات، نیازمند هماهنگی بین‌بخشی، سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه و بکارگیری رویکرد‌های پیشگیرانه و واکنشی قوی است.

نتیجه‌گیری:

حفظ و ارتقای جایگاه خرما به عنوان یک محصول استراتژیک در ایران، مستلزم نگاهی جامع و چندبعدی به چالش‌های پیش رو است. ادغام اصول «کشاورزی دانش‌بنیان» و «پدافند غیرعامل»، به ویژه در حوزه «امنیت زیستی»، می‌تواند تاب‌آوری این صنعت را در برابر تهدیدات زیستی و اقلیمی به طور چشمگیری افزایش دهد. این رویکرد نه تنها ضامن «امنیت غذایی» کشور خواهد بود، بلکه به توسعه پایدار مناطق روستایی و ارتقاء معیشت کشاورزان نیز کمک شایانی خواهد کرد.

روز ملی خرما، یادآور اهمیت این تلاش مستمر برای حفاظت از گنجینه ارزشمند کشاورزی ایران است.