گذری کوتاه بر کتاب «کُنارتخته و میراث تنگ جیز ساسانیان» به قلم دکتر محمود دهقانی

فکرشهر

کتاب «کُنارتخته و میراث تنگ جیز ساسانیان دشت خشت کازرون»، نوشته دکتر «محمود دهقانی» به چاپ رسید. فصل نخست این کتاب که خواندن آن را به دوستان اِوَزی و کتابخانه‌های موزه مردم شناسی اِوَز پیشنهاد می‌کنم درباره «حسن مصباح»، فرماندار اِوَزی تبار کازرون است. حسن مصباح در تلاش علمی همراه با فرهیختگان کازرونی سواد آموزی را در سراسر منطقه دشت خشت کازرون و ممسنی گسترش داد. فرماندار کازرون فرزند «عبدالرحمان مصباح» از خاندان بزرگی بود که نه تنها باعث افتخار اِوَزی‌ها بلکه همه ما لارستانی هاست. تاریخ نام نیک فرزندان ایران از هر اندیشه و مذهب را فراموش نخواهد کرد.

دکتر دهقانی در این کتاب از ساختمان‌های آب انبار و کاروانسرا‌های بسیار زیبای شهر کُنارتخته و کمارج دوره صفوی و برجا مانده‌های دوره‌ی ساسانیان «تنگ جیز» دهستان بُورکی پرده بر می‌دارد و با قلمی شیوا و روان استان فارس، نیایشگاه آناهیتا در شهر بیشاپور کازرون با طرح رومی- ایرانی شهرسازی ساسانیان، چاه مسلم، جویبار و پله‌های سنگی تنگ جیز بُورِکی، تنگ چوگان بیشاپور کازرون، مدرسه صفوی خان، آرامگاه بانو آبش خاتون فرمانفرمای پارس و کلیسای مریم مقدس شیرازرا همراه با عکس‌ها و نقشه ها، پیش چشم خواننده به نمایش می‌گذارد. این کتاب نه تنها برای پژوهشگران بلکه برای دانشجویان رشته معماری و باستان شناسی نیز ارزشمند و آموزنده است.

دکتر محمود دهقانی نخستین پژوهشگری است که از جویبار سنگی «تنگ جیز بُورِکی»، پله‌های سنگی این تنگ، آثار باستانی دره و پیشینه معماری و باستانی دشتِ خشتِ کازرون می‌نویسد. این پژوهشگر که نزدیک به دوازده سال پیش از انقلاب بهمن دبستان را در ایران، دبیرستان را در دوبی به پایان رسانده و پس از آن در کشور‌های اسپانیا و استرالیا زندگی را سپری کرده، دانش آموخته‌ی هنر و معماری از دانشگاه‌های مادرید و سیدنی بوده و کتاب‌هایی به زبان فارسی و انگلیسی به چاپ رسانده است، همچنین مقالات بسیاری دروصف خانه ها، کاخ‌ها و کاروانسرا‌های دوران صفوی و برجا مانده‌های باستان دارد. وی چند کتاب داستان، رمان و نمایشنامه نیز در کارنامه خود دارد.

در فصل یکم کتاب «کُنارتخته و میراث تنگ جیز ساسانیان»، نویسنده به معرفی شهر‌های خشت و کنارتخته می‌پردازد، آن گاه پیوند دشت خشت کازرون را نه تنها با بخش‌های پیرامون بلکه با شهر‌های شیراز و بوشهر مرکز استان‌های فارس و بوشهر بررسی می‌کند.

در دومین فصل کتاب به تاریخچه ساختمان بقعه‌ی سید علاءالدین آستانه شیراز روزگار شاه اسماعیل یکم می‌پردازد. این پژوهشگر، آبادانی استان فارس در روزگار شاه عباس یکم صفوی را مدیون «الله وردی خان» و فرزند او سرلشکر «امام قلی خان»، فرمانده سپاه صفوی بیرون کننده پرتغالی‌ها از خلیج فارس می‌داند. الله وردی خان از مسیحیان گرجی تبار به اسلام گرویده در دوره صفوی بود. دکتر دهقانی از دانشمندان بزرگی، چون ملاصدرا که در مدرسه خان شیراز تدریس می‌کرده نیز گفتگو به میان می‌آورد.

در سومین فصل کتاب، گذر کاروان‌های شیراز به بوشهر، توقف جهانگردان اروپایی و ایرانی در کاروانسرای کُنارتخته و پیشینه گردشگاه شاهزادگان ساسانی در «باران زنیِ شاه نشین» دره تنگ جیز بُورِکی را واکاوی می‌کند، همچنین از اتفاقات دشت خشت و کمارج در سده ششم تا روزگار زند همراه با آوازه‌ی دشت خشت و فرماندهی سپاه دودمان زند، زال خان خشتی، پرده بر می‌دارد.

پس از آن که ایل قاجار به کاخ زند شیراز یورش می‌برد، لطفعلی خان زند به دشت خشت کازرون می‌رود تا برای آرایش و ساز و برگ نظامی از جنگجویان دشت «خشت» به فرماندهی «زال خان» کمک بگیرد. شاه جوان دودمان زند در دشت خشت با «هارفورد جونز بریجز» سیاستمدار و بازرگان انگلیسی که کاروان او از شیراز رو به بوشهر در حرکت بود دیدار می‌کند. نویسنده «کنارتخته و میراث تنگ جیز ساسانیان» موقعیت جاده‌ها را زیر پوشش قلم خود گرفته و در لابه لای گزارش سیاستمدار و بازرگان انگلیسی به نقل از او به زمین لرزه در خشت نیز اشاره می‌کند.

در چهارمین و پنجمین فصل این کتاب آموزنده، دکتر دهقانی به طرح و مصالح ساختمانی برج ها، آب انبار و کاروانسرا‌های کمارج می‌پردازد. در بخش ششم به زنجیره‌ی ساختمان‌های بزرگ کاروانسرای کُنارتخته، آب انبار سرِ کُتل «ملو» پل «حاج محمد رحیم» و کاروانسرای دالکی می‌پردازد. در بخش پایانی کتاب، خانه‌های گِلی دشت و کوشش میراث فرهنگی و گردشگری برای بازسازی کاروانسرای صفوی کُنارتخته بررسی می‌شود.

کتاب «کُنارتخته و میراث تنگ جیز ساسانیان در دشت خشت کازرون» نوشته دکتر محمود دهقانی در ۳۵۰ صفحه به قطع وزیری را انتشارات «کتاب هرمز»به چاپ رسانده است.