حکمرانی هوش مصنوعی: مسیر آینده حکمرانی دولتی در ایران

فکرشهر

در دهه‌های اخیر، هوش مصنوعی به یکی از محور‌های اصلی تحول در نظام حکمرانی دولت‌ها بدل شده است. این فناوری با فراهم سازی امکان تحلیل داده‌های کلان، تصمیم گیری هوشمند و بهبود ارائه خدمات عمومی، توانسته است زمینه ساز حکمرانی کارآمدتر، شفاف‌تر و پاسخگوتر شود. در این مقاله با تمرکز بر حکمرانی هوش مصنوعی در سطح ملی، وضعیت موجود ایران بررسی شده و چالش‌ها و فرصت‌های پیش رو تحلیل می‌گردد. در ادامه راهبرد‌هایی برای بهره برداری اثربخش از ظرفیت‌های هوش مصنوعی در نظام حکمرانی کشور ارائه می‌شود. این مقاله بر اهمیت راهبردی هوش مصنوعی به عنوان ابزار کلیدی در تحقق چشم انداز توسعه ملی ایران تأکید دارد.

مقدمه

تحول دیجیتال به معنای استفاده از فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی (AI)، یادگیری ماشینی (Machine Learning)، بلاک‌چین (Blockchain)، تحلیل کلان‌داده (Big Data Analytics) و سیستم‌های ابری (Cloud Systems) برای بهینه‌سازی و بهبود عملکرد است. هوش مصنوعی (AI) به‌عنوان یکی از پیشرفته‌ترین فناوری‌های موجود در جهان، توانسته است در بسیاری از زمینه‌های حکمرانی و مدیریت دولتی انقلاب‌هایی ایجاد کند. این فناوری می‌تواند بر نحوه تصمیم‌گیری دولتی، بهبود کارایی خدمات عمومی، شفاف‌سازی فرآیند‌های حکومتی و ارتقاء سطح مشارکت عمومی تأثیرات عمیقی بگذارد.

در این راستا، نیاز به استراتژی‌های جامع و هم‌راستای ملی برای به‌کارگیری هوش مصنوعی در بخش‌های مختلف حکمرانی کشور احساس می‌شود. هوش مصنوعی به طور قابل توجهی به ارتقای کیفیت حکمرانی از دو بعد کمک می‌کند؛ در بعد اول با تجزیه و تحلیل داده‌ها در مراحل مختلف فرآیند سیاستگذاری، به افزایش پویایی و تعامل چرخه سیاست گذاری عمومی کمک میکند. در بعد دوم، کیفیت خدمات عمومی با به کارگیری فناوری‌های مختلف هوش مصنوعی (کلان داده، ربات ها، الگوریتم‌های هوشمند)، بهبود یافته و سیاست گذاران می‌توانند تصمیمات آگاهانه تری بگیرند. در نتیجه دولت‌ها به شکل انعطاف پذیرتر و پاسخگوتر به اولویت‌ها و نیاز‌های شهروندان واکنش نشان دهند و محتوای دستور کار سیاست‌های عمومی را بهبود بخشند. این مقاله می‌کوشد به تبیین این تفاوت‌ها و بیان اهمیت گذار به حکمرانی هوشمند بپردازد. ساختار مقاله به این‌صورت خواهد بود که ابتدا به بررسی وضع موجود و چالش‌های موجود در حوزه حکمرانی با هوش مصنوعی پرداخته و سپس راهبرد‌های پیشنهادی برای استفاده مؤثر از این فناوری ارائه می‌شود. در پایان، جمع‌بندی و نتیجه‌گیری از یافته‌ها ارائه خواهد شد.

وضع موجود

هوش مصنوعی به‌طور فزاینده‌ای در سطح جهانی در حال تغییر نحوه حکمرانی است. کشور‌هایی مانند ایالات متحده و چین با استفاده از این فناوری‌ها توانسته‌اند کارایی حکمرانی خود را افزایش دهند. طبق گزارش «شاخص آمادگی کشور‌ها برای پذیرش هوش مصنوعی» منتشر شده توسط دانشگاه آکسفورد، کشور‌هایی مانند سوئد، فنلاند و سنگاپور در حال ایجاد زیرساخت‌های پیشرفته‌ای هستند که به‌طور مؤثر از هوش مصنوعی در فرآیند‌های دولتی خود استفاده می‌کنند. علاوه بر اینها، بریتانیا، کانادا، هلند، کره جنوبی و آلمان همگی در رتبه‌های خوبی قرار دارند و چین به سرعت در حال نزدیک شدن به ایالات متحده است؛ بنابراین هوش مصنوعی پتانسیل کمک به افزایش ثروت، بهره‌وری و نوآوری کشور‌ها را دارد.

در ایران، به‌رغم برخی پیشرفت‌ها در بخش فناوری اطلاعات، هنوز در بسیاری از زمینه‌ها استفاده از هوش مصنوعی در حکمرانی محدود است. این محدودیت‌ها به دلایل مختلفی از جمله نبود زیرساخت‌های مناسب، کمبود نیروی انسانی متخصص و همچنین کمبود قوانین و چارچوب‌های قانونی شفاف در زمینه استفاده از داده‌ها و الگوریتم‌های هوش مصنوعی مرتبط می‌شود. برای مثال، در حالی که کشور‌های پیشرفته مانند کانادا با توسعه «راهنمای اخلاقی هوش مصنوعی» در سال ۲۰۲۱ در حال پیشبرد مقررات اخلاقی در استفاده از هوش مصنوعی هستند، ایران هنوز در مراحل ابتدایی برای تدوین چنین مقرراتی است.

چالش‌ها

چالش‌های اصلی در استفاده از هوش مصنوعی در حکمرانی ایران به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند:

۱- کمبود زیرساخت‌های فناورانه و داده‌ای: یکی از مهم‌ترین چالش‌ها در ایران، کمبود زیرساخت‌های لازم برای پیاده‌سازی مؤثر هوش مصنوعی است. این مسأله باعث می‌شود که فرآیند‌های حکمرانی قادر به بهره‌برداری کامل از هوش مصنوعی نباشند.

۲- نبود چارچوب‌های قانونی و اخلاقی شفاف: استفاده از هوش مصنوعی در حکمرانی بدون وجود چارچوب‌های قانونی شفاف می‌تواند مشکلات جدی به‌وجود آورد. کشور‌های پیشرفته مانند آلمان و انگلستان در حال تنظیم قوانین دقیقی هستند که استفاده از داده‌ها و الگوریتم‌های هوش مصنوعی را تحت کنترل قرار می‌دهد.

۳- کمبود نیروی انسانی متخصص: توسعه فناوری‌های هوش مصنوعی نیازمند نیروی انسانی ماهر در این حوزه است. طبق گزارش «آینده مشاغل» که توسط سازمان جهانی کار منتشر شده است، بسیاری از کشور‌های جهان به دنبال آموزش و تربیت نیروی انسانی متخصص در زمینه هوش مصنوعی هستند.

فرصت‌ها

۱- بهبود شفافیت و کارایی فرآیند‌های دولتی: استفاده از هوش مصنوعی می‌تواند به بهبود شفافیت در فرآیند‌های دولتی کمک کند. بر اساس گزارش «آینده حکمرانی» منتشر شده توسط سازمان ملل متحد، کشور‌های پیشرفته با استفاده از هوش مصنوعی توانسته‌اند بسیاری از فرآیند‌های دولتی خود را دیجیتال کرده و به‌شکل آنلاین و شفاف ارائه دهند.

۲- افزایش مشارکت عمومی در سیاست‌گذاری‌ها: یکی دیگر از فرصت‌های مهم هوش مصنوعی، افزایش مشارکت شهروندان در فرآیند‌های تصمیم‌گیری است. با استفاده از سیستم‌های هوش مصنوعی، دولت‌ها می‌توانند داده‌های شهروندان را برای تصمیم‌گیری‌های بهتر و مبتنی بر شواهد استفاده کنند. این امکان به‌ویژه در کشور‌های پیشرفته‌ای مانند استرالیا و نیوزیلند وجود دارد که از فناوری‌های AI برای تحلیل افکار عمومی و بهبود تصمیمات سیاستی خود استفاده می‌کنند.

۳- آموزش و ارتقای سطح آگاهی: استفاده از هوش مصنوعی در حکمرانی فرصتی برای ارتقای سطح آگاهی عمومی است. ایران می‌تواند از تجارب کشور‌های پیشرفته در زمینه آموزش و پرورش نیروی انسانی استفاده کند. برای مثال، کشور‌های عضو اتحادیه اروپا با راه‌اندازی دوره‌های آموزشی برای مقامات دولتی و کارکنان، توانسته‌اند به‌طور مؤثری از پتانسیل هوش مصنوعی بهره‌برداری کنند. 

پیشنهاد‌های سیاستی برای تقویت حکمرانی هوش مصنوعی در ایران

۱. گسترش سواد دیجیتال و آشنایی عمومی با هوش مصنوعی

یکی از پیش‌نیاز‌های حکمرانی مؤثر در عصر هوش مصنوعی، ارتقای آگاهی عمومی درباره این فناوری است. آموزش مفاهیم پایه‌ای هوش مصنوعی در مدارس، رسانه‌ها و برنامه‌های عمومی می‌تواند در کاهش ترس و سوءبرداشت‌ها نقش کلیدی ایفا کند.

۲. تدوین چارچوب‌های حقوقی و اخلاقی شفاف

استفاده از هوش مصنوعی بدون قوانین روشن می‌تواند منجر به بی‌اعتمادی عمومی شود. لازم است چارچوب‌هایی برای حفاظت از داده‌های شخصی، شفاف‌سازی تصمیم‌های الگوریتمی و پاسخ‌گویی سیستم‌های هوشمند طراحی شود تا حقوق شهروندان تضمین گردد.

۳. افزایش مشارکت اجتماعی در سیاست‌گذاری‌های فناوری

حکمرانی هوش مصنوعی باید مبتنی بر گفتگو با شهروندان و ذی‌نفعان باشد. دولت می‌تواند از ابزار‌هایی مانند نظرسنجی‌های عمومی، پلتفرم‌های مشارکت دیجیتال و گفتگو‌های بین‌بخشی استفاده کند تا سیاست‌ها با دغدغه‌های واقعی مردم هم‌راستا شوند.

۴. کاربرد هوش مصنوعی در حل مسائل اولویت‌دار کشور

ظرفیت‌های هوش مصنوعی باید در خدمت نیاز‌های واقعی جامعه قرار گیرد. حوزه‌هایی، چون بهداشت عمومی، آموزش، محیط‌زیست و مدیریت شهری می‌توانند از هوش مصنوعی برای بهبود خدمات و افزایش اثربخشی سیاست‌ها بهره‌مند شوند.

۵. سرمایه‌گذاری بر توسعه نیروی انسانی متخصص

تربیت و حفظ نخبگان حوزه هوش مصنوعی یک ضرورت استراتژیک است. حمایت از مراکز علمی، ایجاد مشوق‌های مالی و فراهم‌کردن زیرساخت‌های پژوهشی می‌تواند از مهاجرت نخبگان جلوگیری کرده و ظرفیت داخلی کشور را تقویت کند.

۶. توسعه اکوسیستم نوآوری با مشارکت بخش خصوصی و دانشگاه‌ها

دولت باید نقش تسهیل‌گر را ایفا کرده و با فراهم‌کردن بستر‌های همکاری بین صنعت، دانشگاه و استارتاپ‌ها، زمینه رشد راه‌حل‌های بومی و نوآورانه را فراهم کند.

۷. الگوبرداری هوشمندانه از تجربیات جهانی

بهره‌گیری از تجربه کشور‌هایی مانند فنلاند، استونی و امارات متحده عربی در تدوین استراتژی‌های هوش مصنوعی، می‌تواند به ایران در طراحی یک مدل بومی از حکمرانی دیجیتال کمک کند.

نتیجه گیری

هوش مصنوعی ابزاری قدرتمند برای تحول در نظام حکمرانی است. بهره گیری از آن می‌تواند دولت‌ها را در اتخاذ تصمیمات هوشمندتر و پاسخگوتر یاری دهد. با توجه به اهمیت راهبردی این حوزه، سیاستگذاران باید نگاهی یکپارچه و مبتنی بر آینده به آن داشته باشند. ایجاد نهاد‌های هماهنگ کننده در سطح ملی، مانند مرکز آینده حکمرانی دیجیتال، می‌تواند نقشی کلیدی در این مسیر ایفا کند.

منابع

۱- کهن هوش نژاد، روح اله (۱۴۰۳)، حکمرانی بر بستر هوش مصنوعی، فصلنامه سیاستگذاری عمومی، دوره ۱۰، ۱۸۶-۱۷۳        

2- Cascio, W. F. , & Boudreau, J. W. (2016). The Search for Global Competence: From International HR to Talent Management. Journal of World Business, 51 (3) , 522-536،
3- International Labour Organization. (2023). Future of Jobs Report. https://www.ilo.org
4- Marti, Luisa (2024) , Cross-Country Comparison of the Use of Artificial Intelligence in European Companies and Its Determinants, Economic Change and Restructuring 56, 1-22،
5- OECD. (2023). Digital Government and AI Policy. https://www.oecd.org
6- Ozkaya, Gokhan, Demirhan, Ayse (2023) , Analysis of Countries in Terms of Artificial Intelligence Technologies: PROMETHEE and GAIA Method Approach, Sustainability, MDPI, vol. 15 (5) , pages 1-27،
7- UNDP. (2022). The Future of Government: Leveraging AI for Good. https://www.undp.org

• 
  * علی مارگیر - پژوهشگر حوزه مدیریت منابع انسانی و عضو «اندیشکده حکمرانی و توسعه فردا»
•